Bacteriën die resistent worden tegen antibiotica zijn vandaag een van de grootste uitdagingen in de geneeskunde. Daarom groeit de interesse voor alternatieve manieren om infecties te bestrijden, zoals bacteriofaagtherapie. Bacteriofagen zijn virussen die schadelijke bacteriën kunnen vernietigen. In UZ Leuven gebruiken artsen sinds begin 2018 bacteriofagen bij patiënten met ernstige botinfecties. De bacteriofaagtherapie kreeg zopas een Belgisch wettelijk kader: dat was nodig om de therapie voor meer patiënten te kunnen gebruiken. “We zijn erg blij met het nieuwe wettelijke kader. De eerste successen die we het voorbije jaar boekten met patiënten met ernstige botinfecties zijn veelbelovend”, zegt prof. dr. Willem-Jan Metsemakers van UZ Leuven.

In UZ Leuven behandelen artsen sinds begin 2018 patiënten met ernstige botinfecties met bacteriofagen, voornamelijk wanneer antibioticatherapie alleen niet meer werkt. Tot voor kort werd faagtherapie in België bijna uitsluitend ingezet bij brandwondenpatiënten in het Militair Hospitaal Koningin Astrid. UZ Leuven hoopt in de toekomst voor meer aandoeningen bacteriofaagtherapie te kunnen gebruiken en werkt daarvoor nauw samen met Jean-Paul Pirnay van het Militair Hospitaal Koningin Astrid en prof. Rob Lavigne van het laboratorium voor gentechnologie van de KU Leuven, koplopers in het Europese bacteriofaagonderzoek.

Momenteel lopen er studies naar de impact van bacteriofagen op de patiënt en zoekt men nieuwe fagen om patiënten met ernstige infecties te kunnen helpen. Prof. dr. Willem-Jan Metsemakers, traumatoloog in UZ Leuven: “Dat onderzoek is broodnodig, want we weten nog te weinig over de impact van bacteriofagen in een klinische omgeving. Wat komt er in de bloedbaan van patiënten terecht? Hoe lang blijven de fagen actief? In welke vorm en hoe gebruik je fagen het best? Daar hebben we momenteel geen duidelijk antwoord op. De studies uit Oost-Europa die in het verleden gebeurden, beantwoorden niet aan de strenge criteria die wij stellen aan clinical trials. In UZ Leuven zijn we sinds vorig jaar gestart met de behandeling van bacteriofagen bij patiënten met heel ernstige infecties op de botten en weke delen. We doen een spoeling met bacteriofagen tijdens en na een chirurgische ingreep, om zo de infectiehaard rechtstreeks te behandelen. De eerste resultaten daarvan zijn in ieder geval veelbelovend.”

Cocktails op maat

Tot voor kort ontbrak er een wettelijk kader om fagen te mogen gebruiken, maar in maart 2019 wordt bacteriofaagtherapie opgenomen in de Belgische wetgeving over magistrale bereidingen. Ook in Nederland zijn artsen al jaren vragende partij om faagtherapie toe te laten in Nederlandse ziekenhuizen.

Prof. dr. Metsemakers: “Fagen zijn geen voorverpakte geneesmiddelen. Efficiënte en duurzame faagtherapie vraagt maatwerk, want elke patiënt krijgt een individuele faag voor zijn infectie. De juiste faagcocktail samenstellen is een tijdrovend proces: daardoor is het aantal patiënten dat we kunnen helpen voorlopig beperkt. Maar met het aangepaste Belgische reglementaire kader zullen we gerichter ad hoc gemaakte faagcocktails kunnen samenstellen en zo meer patiënten helpen.”

De hoop leeft dat de faagtherapie in de toekomst ook een oplossing zal zijn voor patiënten met longinfecties, mucoviscidose, maagdarminfecties of andere ernstige ontstekingen die niet meer met antibiotica behandelbaar zijn. Prof. dr. Metsemakers: “Bacteriofagen kunnen in de toekomst misschien levensreddend zijn voor patiënten die niet meer behandelbaar zijn met antibiotica. Maar daarvoor hebben we eerst verder klinisch-wetenschappelijk onderzoek nodig.” UZ Leuven en KU Leuven kregen in het kader van een Europees samenwerkingsverband onlangs een Europees fonds van 810 000 euro om verder onderzoek te doen naar behandeling met bacteriofagen.

Over bacteriofaagtherapie

Bacteriofagen of kortweg fagen zijn virussen die uiterst precies schadelijke bacteriën kunnen vernietigen. Het zijn de natuurlijke vijanden van bacteriën, maar ze zijn onschadelijk voor de mens. Fagen maken bijvoorbeeld deel uit van je normale darmflora. Elk faagtype heeft een eigen wapenarsenaal om een bacterie aan te vallen en te vernietigen. Die eigenschappen maken faagtherapie erg aantrekkelijk voor de bestrijding van ernstige infecties.

Alsmaar meer infecties worden veroorzaakt door bacteriën die ongevoelig zijn voor antibiotica. Zulke infecties zijn moeilijk te bestrijden en kunnen zelfs levensbedreigend zijn. Resistente bacteriën leiden in Europa nu al tot 2,5 miljoen extra verzorgingsdagen in ziekenhuizen en zijn er verantwoordelijk voor 25 000 doden per jaar. Daarom zijn onderzoekers en artsen al jaren op zoek naar alternatieven voor antibiotica. Bacteriofaagtherapie is een van de alternatieven waarop artsen hun hoop vestigen. Bacteriofagen zijn geen nieuwe ontdekking: faagtherapie bestaat al van het begin van de twintigste eeuw, maar verdween op de achtergrond door de ontdekking en snelle opkomst van antibiotica. In Europa verdween het onderzoek en de bijhorende voorraden met verschillende types van fagen, maar in Oost-Europa deed men wel verder onderzoek. Een van de grootste faagbibliotheken bevindt zich vandaag in het Eliava-instituut in Georgië. 

Op donderdag 28 februari organiseert UZ Leuven de eerste Bacteriofaagdag met een symposium voor gezondheidsmedewerkers. Internationale wetenschappers en specialisten bundelen hun krachten en bespreken hoe fagen kunnen worden ingezet in de geneeskunde.